Kanada – Montreal

Zamysłem projektu „Diaspora polskich Sybiraków w świecie…” jest wyjście poza Wyspy Brytyjskie i Europę, na inne kontynenty, gdzie również trafili obywatele polscy naznaczeni pobytem na Sybirze. Do Kanady przybyła duża grupa byłych zesłańców po 1945 roku. Projekt w Quebecu odbywał się na podobnych zasadach jak te w Wielkiej Brytanii. Prace w Montrealu trwały od 16 maja do 3 czerwca 2014 roku. Zespołowi pracowników CDZWiP UKEN (dr Anna Hejczyk, dr Alicja Śmigielska, dr Mariusz Solarz), przewodził prof. Hubert Chudzio, czyli piszący te słowa. Celem ekspedycji naukowej było przeprowadzenie wywiadów ze świadkami historii, a także zbadanie archiwów domowych respondentów.

Warto przypomnieć, że w latach 1947-1951 do Kraju Klonowego Liścia wyemigrowało około 36 tys. tzw. dipisów. W sumie między 1945 a 1956 rokiem swój nowy dom znalazło tam około 64 tys. Polaków. Część z nich przybyła do Kanady w ramach tzw. kontraktów pracowniczych (kobiety najczęściej pracowały tam jako pomoc domowa bądź opiekunki dzieci, a mężczyźni byli zatrudniani zwykle do prac fizycznych, głównie na farmach). Szczególną grupę stanowiły polskie sieroty, które przybyły w 1949 roku do Quebecu pod opieką ks. Łucjana Królikowskiego z polskiego osiedla Tengeru w Tanganice. Zresztą, wiele z cywilów, po pobycie na zesłaniu w ostępach Rosji Sowieckiej i po wyjściu z ZSRS z armią polską w 1942 roku, dowodzoną przez gen. Władysława Andersa, trafiło do polskich osiedli uchodźczych w Afryce Wschodniej i Południowej oraz do Indii. Następnie cześć z nich, która po wojnie nie chciała wrócić do komunistycznej Polski, ani nie miała rodziny w wojsku polskim, otrzymała pracę w Australii oraz Kanadzie na początku lat 50-tych XX wieku.

Prace krakowskich historyków w Kanadzie były częścią projektu Polskiej Akademii Umiejętności współfinansowanego ze środków Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach realizacji zadania „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w roku 2014”. W ciągu prawie 3 tygodni spędzonych w Kanadzie, utrwalono na taśmie filmowej losy 25 osób (w tym 22 Sybiraków). W gronie świadków historii znalazło się 10 kobiet i 15 mężczyzn. Ich średnia wieku wynosiła ponad 85 lat, najstarsza z osób urodziła się w 1916 roku, a najmłodsza w 1940 roku. Zdecydowana większość, bo co najmniej 10 osób deportowanych było w ramach pierwszej masowej wywózki obywateli polskich w głąb ZSRS 10 lutego 1940 roku, 5 osób zostało zesłanych w ramach drugiej deportacji w kwietniu 1940 roku, po 2 osoby wywieziono podczas trzeciej i czwartej zsyłki w maju-czerwcu 1940 roku i czerwcu 1941 roku. W aneksie książki znalazły się też relacje trzech świadków historii, którzy nie byli Sybirakami. Jednym z nich był więzień niemieckiego obozu koncentracyjnego w Gross Rosen, a dwóch innych było lotnikami dywizjonów bombowych w Anglii. W sumie, to około 60. godzin bezcennych historycznie nagrań w formacie audio i video. Oprócz wywiadów, do archiwum Centrum trafiły setki zdjęć oraz dokumentów z archiwów domowych poświadczających relacje montrealskich bohaterów. W zdecydowanej większości przypadków nie miał do nich wcześniej dostępu żaden profesjonalny badacz.

Nagrania realizowane były w siedzibie Związku Weteranów Polskich w Montrealu, domach Sybiraków oraz w Polskim Instytucie Dobroczynności im. Marie Curie – Skłodowskiej w Montrealu. Najdłuższe notacje trwały około 6 godzin i zostały zarejestrowana z Joanną Korwin-Łopuszańską i Zbigniewem Berezowskim. Po 11. latach, które minęły od nagrań prezentowanych w publikacji relacji świadków historii, co najmniej 14. z nich zmarło. O tylu na pewno wiadomo. Jest to jednak prawie 60 % respondentów. Jasno więc widać, że obecnie projekt realizowany w 2014 roku w Montrealu, nie byłby możliwy do przeprowadzenia.

Podczas spotkań w Bibliotece Polskiej im. Wandy Stachiewicz oraz w Polskim Instytucie Naukowym w Kanadzie i w Związku Weteranów Polskich im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Montrealu, pracownicy Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie (dziś UKEN) zaprezentowali ideę IV Kongresu Polskich Towarzystw Naukowych na Obczyźnie i przedstawili działalność CDZWiP. Uczestnicy ekspedycji byli także gośćmi w polskich audycjach Radia CFMB Montreal, prowadzonych przez redaktor Bożenę Szarą oraz Sybiraczkę Marię Strońską. Działania misji naukowej wspierane były przez Konsulat Generalny RP w Montrealu reprezentowany przez konsula Andrzeja Szydło i wicekonsul Grażynę Bosak – Gagacką, Związek Weteranów Polskich w Montrealu z prezesem Józefem Foltynem na czele oraz grupę Sybiraków koordynowaną przez Edwarda Krajewskiego. Trwałym efektem prac dokumentacyjnych w Kanadzie, była wystawa pt. „Polscy Sybiracy w świecie” zaprezentowana podczas wspomnianego Kongresu. Odbył się on w Krakowie w dniach 4-7 września 2014 r. w budynku Polskiej Akademii Umiejętności przy ulicy Sławkowskiej.

W ramach grantu ministerialnego, w celu naukowego opracowania zgromadzonego materiału źródłowego przeprowadzono kwerendę archiwalno – biblioteczną w Kanadzie w czerwcu 2024 roku. Badania prowadzono w Archiwum Narodowym i Bibliotece w Ottawie, w Polskim Instytucie Naukowym i Bibliotece im. Wandy Stachiewicz w Montrealu, w Archiwum Związku Weteranów Polskich im. marszałka Józefa Piłsudskiego w Montrealu, w Archiwum Polskiej Parafii pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Montrealu oraz archiwach domowych świadków historii. Dzięki temu, zweryfikowano aktualny stan badań i pozyskano kolejne materiały archiwalne.

To wszystko nie byłoby możliwe bez wsparcia kanadyjskich partnerów, dlatego szczególne podziękowania kierowane są do: Stanisława Latka, Stefana Władysiuka i Mateusza Samulewskiego z Polskiego Instytutu Naukowego w Kanadzie, Józefa Foltyna i Andrzeja Tutaja ze Stowarzyszenia Weteranów w Montrealu, rodziny Babińskich na czele z Haliną Babińską – Sybiraczką i Kazimierzem Babińskim, rodziny Czartoryskich na czele z Grażyną Czartoryską oraz kapłanów z Zakonu Franciszkanów: o. Adamem Zawackim i o. Józefem Błaszakiem z polskiej parafii w Montrealu.

Kanada – Montreal

Polscy Sybiracy w Kanadzie – Montreal

Relacje ze świadkami historii – 22 filmy